Matematikaren urtea eta gero …(Izarren Hautsa, 00-10-31)

Matematikaren urtea badoa joan. Zientzia guztien oinarria den jakintza horren lilura sortzea zen ospakizunaren helburua. Gizarteari ‘matematika bizirik dago’ aldarrikatu zaio. Zutabekide izan dugun Maria Jesus Estebanek maisuki erakutsi digu, 2.000 karaktereko zutabearen laburrean, matematika zein funtsekoa den teknologiarik berrienak ere garatzeko. Asmo berarekin aritu dira makina bat matematikari mundu osoan. Erdietsi al dute? Gizartea jabetu al da matematika iraganekoa ez ezik, etorkizuna eraikitzeko erreminta dela? Lilura piztu al da? Zalantzak ditut neronek. Inpresioa dut urtea joan badoala eta lehen matematikari naftalina usaina dariola eta kontuak egiteko baino ez duela balio pentsatzen zuenak uste horretan jarraituko duela, tamalez.
Zuetako baten batek iritzi hori badu, eskuartean dudan liburu bat leitzea gomendatuko diot. Denis Guedj matematikari frantsesaren ‘Loroaren Teorema’ (Le Théorème du Perroquet, El Teorema del Loro) izenekoa da, azpiizenburutzat ‘matematika ikasteko eleberria’ esaldi argigarria daramana. Izan ere, egileak matematikaren historian murgiltzen gaitu misteriozko eleberri baten hariari jarraituta. Dena dela, liburuaren orrialdeetan barna egin ahala, argitu nahi den misterioa da gutxieen inporta zaizuna eta matematika bera eta bereganako lilura bihurtzen dira protagonista. Egia aitortuko dizuet, matematikarekin adiskidetzen ari naiz. Kontuak egiteko baino zerbait gehiago bihurtzen ari zait. Erabilgarritasuna ez ezik, historia, kolorea, xarma eta bizia badituela jabetzen ari naiz: eskolan ikasi genituen Tales, Pitagoras eta Euklidez landa, al-Juarizmi eta Bhaskara ere izan zirela; zenbaki arabiarrak Arabian ez eta Indian asmatu zituztela; zenbakiak lagunak eta bikiak izan daitezkeela eta …
Eskolan, aitzitik, historiaren alderdi bat baino ez ziguten erakutsi: instrumentala. Aski kamutsa, bestalde, ohartzen ari naizenez. Lilura irazeki ez eta amatatu egin ziguten.

Beste gune bat

Gune atzizkia itsatsita duten beste CIC bat (Centro de Investigación Cooperativa)sortuko da Donostia eta Biogune, Biomagune, Maegune eta enparauei erantsiko zaizkie. Nanogune Consolider (abizena zertarako?) du izena eta horrek ondo adierazten duenez nanomaterialak ikertzea izango du helburu. 40 milioi euroko inbertsioa izango da eta 6.000 metro karratuko egoitza izango du. Ongi etorri. Nanomaterialak etorkizuna dira oraindik. Espektatibak eta esperantzak handiak daude nanomunduak eskainiko dituen emaitzei buruz. Orain arte askorik ez du eman. Ikustear dago emango duena. Kezka batzuk ere sortu dira, mundu berriak zabaltzen diren guztietan gertatzen den legez: toxizitatea, poluzioa, … Arriskuak hartu barik, dena den, ez dago aurrera egiterik. Beraz, arriskuaz jakitun horiek kontuan hartu beharko dira nanomundua esploratzeko eta ustiatzeko. Oso egokia ikusten dut asmoa. Zientzia- eta Teknologia-alor berri honetan Euskal Herriak trena garaiz hartu ahal izango du eta horrek ondorio positiboak izango ditu, nanomunduak espero den guztia ematen ez badu ere; jakintza, esperientzia, eskarmentuak eta azpiegiturak metatuko ditugu eta.
Bestetik, oso pozgarria da ikustea lagun zaharrek nola egiten duten aurrera beren karretan. Izan ere, Txema Pitarke izango da nanoguneren zuzendaria; UEUn ezagututako fisikari azkar, pertsona jator eta euskaltzale fina. Zorionak Txema.

Berandutxo

Atzoko hitzaldian Ibarretxe lehendakariak agindu zuen Zientzia, Teknologia eta Berrikuntza plana urtea bukatu baino lehen onartuko zela. Bazen garaia! Izan ere, EAEn sustatuko den ikerketa eta garapenaren ardatz nagusiak definitzen dituen aurreko planak 2004ean zuen epemuga. Normalean plan berria zaharraren amaiera iritsi baino lehen diseinatuta egon beharko zukeen. Zergatik ez da horrela izan? Egia esan, ez dakit. 2003 eta 2004an zehar hainbat lantalde aritu ziren plan berriaren nondik norakoak eztabaidatzen, definitzen eta proposamenak egiten. Liburu zuria horren ondorio, 2005eko martxoan publikatutakoa. Plana 2005eko hasierarako indarrean egotea espero zen. Ez zen horrela gertatu eta impassean gauden artean. Pentsatzen dut interes kontrajarriak egongo zirela, proposamen batzuk ez zutela nahi adinako kontsetsua lortuko (zientzia handiko azpiegitura, espalazio-zentrua alegia, izango ote) eta hor ibiliko zirela eztabaidan. Interes handiak daude alorrean, asko hazi da alorra, zentro koskortxoak ditugu, bizi eta iraun egin behar dute (esan didatenez ikerketa-zentro nagusietako bi 2005a ixteko larri ibili omen ziren) eta normala denez guztiek etxerako nahi dituzte planaren postura nagusiak.
Publiko egiten denean ikusiko dugu zertan gelditu zen plana eta Liburu Zurian adierazitakoa zein punturuaino beteko den.

Carothers eta Fleming (Izarren Hautsa, 00-09-05)

XX. mendeko aurkikuntza zientifiko handienei errepasoa egiten zaienean hiru aipatzen dira eskuarki. Oraindik orain, euskal zientzialari ospetsu batek hiru hitzekin laburbiltzen zituen: kuantua, ADNa eta bita. Aurkikuntza handiak jakina! Kuantuak materiaren egitura xehea ezagutzeko bidea eman du; ADNak biziaren mekanismoak ulertu eta izaki bizidunak maneiatzeko gaitasuna eman digu eta bita gizartea eta komunikazioa ulertzeko beste ikuspegia ekartzen ari da. Laburpen egokia al da, ordea?
Egia esan ez nau osorik betetzen, nahiz eta bekatu beraren errudun banaizen ere (Ikus Seiko Urrea, 99-02-20). Hiru horietara errenditzea XX. mendearen zientzi eta teknologi ekarpena gehiegi sinplifikatea iruditzen zait. Askoz ere gehiago eman du mendeak eta batzuk hirutasun horren pareko ez ote diren eztabaidagai izan daiteke.
Egun hauetan gogoetagai izan dut auzia. Beste bi aurkikuntza, behintzat, horien parekoak dira ene aburuz: nylona eta penizilina. Ez dute, apika, kuantuen hipotesiaren dotorezia edota DNAren ahalmen jainkotiarra. Alabaina, gizaki arrunton eguneroko bizibidean eta bizi-kalitatean neurtezinezko eragina izan dute.
Carothers-ek nylona industrialki ekoizteko bidea aurkitu zuenean, kimikaren adar berri bat zabaltzeaz landa, egunerokotasunaren konforta osatzen duten objektu horien guztien sorta zabaldu eta demokratizatzeko oinarriak ipini zituen. Plastikorik eta zuntz sintetikorik gabeko mundurik imajinatzen al duzu?
Fleming eta penizilina ezagunagoak dira. Penizilina antibiotikoen munduaren aintzidaria izan zen, gaitzak tratatzeko botika-mota oso eraginkor baten lehen harria, hain zuzen ere. Gure osasunak, bizi-iraupenak eta -kalitateak asko zor diote penizilinari.
Ez dut auzirik piztu nahi, baina mende-hondar honetan zientziaren ekarpenari errepasoa egiten zaionean, egiari mesede txikia egingo diogu Plank, Einstein, Bohr, Crick, Bardeen eta enparauen gorazarre egitean Fleming eta Carothers bazter uzten baditugu; kimikaz ahazten bagara, alegia.

bi hilabete

Bi hilabete pasa dira azkenekotz pantailaren aurrean jarri eta zer edo zer idatzi nuenetik. Alferkeria, uda, Alkizako etxean ADSLrik ez. Aitzaiak asma nintzakeen nahi adina. Egia; gogo handirik ez nuen. Beste gauza batzuetan usatu dut denbora, betegarriagoak itxuraz. Snow-reen 'The Two Cultures' euskaratzen ibili naiz. Bukatuta ditut jada itzulpena eta lehen errebisioa. Bigarrenean dihardut. Snowren testuari sarrera modukoa egiteko asmoa badut, nire ikuspegia azaldu asmoz eta baita obra bere testuinguruan kokatzeko ere. Eztabaida gauregungoa da, lanak ia berrogeita hamar urte baditu ere. Gero editorea bilatu behar.

Plutonek planeta normala izateari utzi dio. Planeta nanoa da orain. Planeta, hala ere. Egia esan behar badizuet, ez nago ados erabaki horrekin, ez naiz gustura sentitzen. Konbentzio berri horrek —atzen finean, konbentzio bat baita planeta hala edo hola definitzea—, zerbait lapurtu digula sentitzen dut. Beharrezkoa al zen? Eguzki-sistemari planetak eranstearekin adosago nengoke kentzearekin baino.

Egun berean egunkarian leitu nituen bi berri asaldatu ninduten abuztuan. Batetik, Malagako aireportuan, bidaiari batzuei beste bidaiari batzuk susmagarriak iruditu zitzaizkielako abioia ez zen atera 'susmagarri' horiek jaitsiarazi ez zituzten arte eta, gainera, guardia zibilak galdekatu egin zituen. Jakina, mairuak ziren eta gainara, egunkariak azpimarratzen zuenez, 'arabieraz' ari ziren beraien artean. Hamaika ikusteko gaude! Izan ere, mairu itxurako bidaiari haiek besteek bezala ordaindu egin zuten eta kontrol zorrotz berak edo zorrotzagoak agian pasa zituzten abioira igo baino lehenago. Itxura hutsagatik salatu zituzten bidaideak. Ez al da hori arrazakeria? Ez al dago Espainian arrazakeria debekatuta? Beraz, guardia zibilak zuzen jokatu izan balu, mairu itxurakoak salatu zituztenak, jaitsiaraziko zituzkeen abioitik eta gainera arrazakeriaz salatu. Alabaina, hori gure gizarte beldurti eta arrazista honetan ezinezkoa da. Aldi berean, Chicagon foie-a debekatu egin dute antzarak kalkatzeak sufrimendua eragiten omen dielako animaliei. Ondo da animalien alferrikako sufrimendua saihestea eta salatzea, baina hiprokresia barkaezina da animaliei begiratzea eta aldi berean, zure aliturik minena Libanon egiten ari zen giza sarraskiari, zure anai-arreba gizakiak gupidari gabe txikitzeari, ez ikusiarena egitea. Gainera, etika lezioak emanez! KK haientzako.

Bukatzeko Ratzinger-ek botatakoa. AEBetako protestanteen fundamentalismo erlijiosoarekin katolikoen buruak bat egin du eboluzioaren teoria zalatzan ipiniz eta irrazionaltzat joz. Agi denez, eliza katolikoak ez du Galileo kasuarekin lezioa ikasi eta harri berean tupust egiteko arriskuan dago berriz ere. Elizaren buruei entzunda gizarte-arazoei buruz hizketan, pentsatzen dut maiz, ea zein den beren benetako asmoa, jendea federa erakartzea ala hartatik uxatzea? Formol usaina baitaire sarriegi.