Unibertsoaren altxorra

The Planetary Report-en atzen aleari begiratu ematean (september-october, 2005, www.planetary.org) astronomiazko hiru berritxorekin egin dut topo. Apika, banan-banan hartuta ez zuten nire arreta gehiegi hartuko, baina hirurekin elkarrekin tupust egiteak irakurraldian geldialditxo bat egitera behartu nau. Pluton baino haratago Eguzkiaren orbitan dabilen gorputz bat aurkitu dute; 2003 UB213 deritzo eta Kuiperren gerrikoko beste bat izango litzateke baldin eta gure sistemako 9. planeta baino masa handiagoa izango ez balu. Hainbatetan postulatutako eta inoiz aurkitu gabeko X planeta ote?
Bestetik, Zisnearen konstelazioan planeta bat aurkitu dute. Atzen hamarkadan aurkitutako exoplaneten konstelazioan beste bat. Apenas berri laburra zientzia-berrien artean. Alabaina, orbitatzen duen izarrak sistema hirukoitza osatzen du beste birekin batera: HD 188753 hain justu. Izarrok ez daude elkarrengandik oso urrun, Saturno eta Eguzkiaren arteko distantziaren parekora. Planeta Jupiter baino apur bat handiago ei da eta planeten sorrerari buruzko teoriaren atal bati erronka jarri dio.
Hirukote bat protagonista gure hirugarren istorioan. Asteroideak kasu honetan. 87 Silvia asteroidea ez dabil bakarrik asteroide-gerriko nagusian. Bi lagun dauzka eta sistema hirukoitza osatzen dute. Silvia asteroide handienetako bat da (280 km-ko diametroa) eta Rea Siilvia Erromako sortzailearen amari sor dio izena. Hortaz, bi lagunen grazia, Romulo (18 km) eta Remo (7 km).
Mugarik ba al du unibertsoko misterioen altxorrak? Ez da gogoeta sakona, ezta berria ere, baina… gertatutakoa.

Ikatza, kimika eta usaina 3

Bueno txondor-lanak larunbatean bukatu nituen. Arratsaldean atzen bi zuloak tapatu nizkion eta itzaltzen hasi zen. Iganderako ez zela guztiz itzalita espero nuen eta horrelaxe izan zen, goizean bi zulotxo su agertu ziren. Iduri gehiago bota eta utzi. Arratsaldean plastiko batez estali nuen, astean zehar gehiegizko euriaz babesteko. Datorren aste buruan aterako dut ikatza. Zenbat zaku? Ez dakit, hamabost bat espero ditut. Eta ilintxa? zaku bat edo beste. Esango dizuet eta argazkiren bat ere jarriko ditut sarean

Taikoinautak itzuli dira osorik eta pozik. Estatubatuar era jatorrenean deskapotagarrian paseatu dituzte jendez eta txaloz bestetako etorbideetan zehar.

Ikatza, kimika eta usaina 3

Bueno txondar-lanak larunbatean bukatu nituen. Arratsaldean atzen bi zuloak tapatu nizkion eta itzaltzen hasi zen. Iganderako ez zela guztiz itzalita espero nuen eta horrelaxe izan zen, goizean bi zulotxo su agertu ziren. Iduri gehiago bota eta utzi. Arratsaldean plastiko batez estali nuen, astean zehar gehiegizko euriaz babesteko. Datorren aste buruan aterako dut ikatza. Zenbat zaku? Ez dakit, hamabost bat espero ditut. Eta ilintxa? zaku bat edo beste. Esango dizuet eta argazkiren bat ere jarriko ditut sarean

Taikoinautak itzuli dira osorik eta pozik. Estatubatuar era jatorrenean deskapotagarrian paseatu dituzte jendez eta txaloz bestetako etorbideetan zehar.

Ikatza, kimika eta usaina 2

Gaur txondorraz gutxiago eta Nobelsariez gehixeago berrituko gara. Txondorra badoa, azkar gainera. Iganderako ez eta, hain segur, ostiralerako egongo da bukatuta. Zuloak oso baxu ditut eta alde batetik, hegoaldetik jakina, oso-oso bajatuta dago. Ia egosia beraz. Kontu hartu, kea urdin darienean, zuloak itxi eta berriak apur bat beherago itxi. Haize harroak sute txiki pare bat eragin dizkit, honez gero..
Sarri, Nobel sariak ematen dituztenean Suediako Akademiak emandako arrazoiak entzuten ditugunean askorik ez dugu ulertzen eta lehen bezala gelditzen gara, ‘nonbait lan ona egin dute’. Aurtengo fisikazkoa kategoria horretan sartzen da. Fotoiak banan-banan kontatzeko oinarri teorikoak jartzea (Glauber) bitxikeria deigarria izan daiteke; laser-espektroskopiari (Hall eta Hansch) jite ‘serioagoa’ hartze zaio. Alabaina, horien atzean dagoen Fisika atzamarren artetik doakit ihesi eta hor dagoke sarituen lanaren handitasuna.
Nobel sariak metatesiak saritu ditu. Kasu, itxura bereko berbatzarra bada ere, metastasia ez nuke ezagutu nahi! Eremu ezagunagotan sartzen ari naiz. Atzen beltzean, katalizatzaile organometalikoak olefinei aplikatuta selektibitate oso handiko sintesi-erreakzioak lortu dira. Bide berri bat laborategian molekula konplexuak sintetizatzeko ahalik eta alboproduktuen kantitate txikienarekin. Neroni bezalako kimikari organiko batentzat, oso esaldi argia, nahiz eta metatesiaren xehetasunak (erreakziobidea) ezagutu ez, Yves Chauvin-en sariarena jakingarria da. ‘Die Makromoleculare Chemie’ aldizkari ez horren ospetsuan frantsesez argitaratutako artikulu batengatik eman diote saria. Zientzian dena ez da ingelesez (ala ez zen 1970an?). Metatesiaren erreakziobidea proposatzea ez da lan makala horratio!. Robert Grubbs eta Richard Schrock izan dira gainerako sarituak. Deus ez esaten didaten izenak, bidenabar.
Medikuntzako sariaren arrazoia mundu guztiak ulertzeko modukoa izan da, bereziki ultzera izan duten gaixoek. Tripa-zorriak jotzen duenean, babarrun-jana ederra egin dezakete ‘Heliobacter pylori’z betirako ahaztuta. Konturatu al zarete bakterioaren bi lehen letrek osatzen duten sigla? Ondo baino hobeto dagokio xomorrotxo etxekalteari! Biba zuek Warren eta Marshall! Horren entenditzekoa ez dena, saria emateko hogei urte pasa behar izatea. Nobel sariek badituzte ohiturak eta presa falta horietako bat da. Hala ere, tripako minekin bukatzeko sendabideak arauak haustea merezi zukeen.
Efemeridea: gaur hamar urte Eguzkiaren moduko izar baten lehen exoplaneta aurkitu zuten. Gauza handia orduan, ohiko berri orain.

Ikatza, kimika eta usaina

Larunbatean hasi nintzen txondorra kargatzen. Egurra lehenagotik ekarrita neukan: Lizartzako zerrategitik norteko haritzako mozkinak. Sei rollo! Gutxiagorekin ez omen ziola portea merezi. Batekin nahikoa nuen! Mila bat kilo egur; nahikoa nuen, baina…’Egur gehiago, gerran gaude eta!’ Groucho Marx-en hitzetan . Motozerrarekin neurrira moztu, zatiren bat trangan pitzatu eta txukun pilatu.
Txondorra zuzen kargatzeko ez dut alkaterik erabili, txikia baita (metro eta erdi inguru altueran) eta su-etxea xuxen eta artez egiteko tentu apur bat baino behar ez baita. Su-etxearen inguruan egur-puskak pilatzen dira; lodienak barne aldean, mehexeagoak gero eta meheenak, zotzak, azkenik. Lan pixka bat izan dut egur-meta ahalik eta zirkularrena egiten. Zirkulu perfektua ez zait atera, 2 πr ez du zirkunferentziak izango, baina…Orbelaz estali, horren gainean iduria zabaldu eta prest dago. Su-etxea zotalez tapatu ohi da, neronek metalezko xafla bat darabilt.
Oraingoa ez da etxean egiten dugun lehen txondorra. 1999an egin genuen lehena. Intxarraundiagako Periko Urruzola ingeniaria eta neroni mandatu-mutila.Hura maisua eta neroni ikaslea: egurra ekarri, ordu txikitan esnatu martxa kontrolatzeko, bestea eraman, …Hura nire lantegia Perikoren eginari so, zalantzak galdetuta eta dena koadernoan idatzita. 2001ean egin genuen bigarrena. Oraingoan kolegak nahiz eta bera, azeri zaharra, gazteari lezio bat baino gehiago eman. 2005ean neroni bakarrik ingeniaria eta mandatu-mutila, dena bat. Periko hurbildu da, jakina. Bart, ‘azkar kargatu dezu!’harriduraz.
Haizea dabil harro. Hegotik eta ekialdetik bereziki. Txondorgileon etsaia. Kontuz ez ibiliz gero, egurra egosi ez eta erre egingo da. Gure lana pikutara! Martxa handiegia zuen goizean txondorrak, su-etxea kargatu eta zulo bakarra utzi diot. Orduz behin edo zuloa itxi eta beste toki batean beste bat zulatuko dut.
Bien bitartean, ijito-usaina ezin izango dut gainetik kendu!
Ikazkintza prozesu kimiko interesgarria da: materia organikoa baldintza oso anaerobioetan, erre (egosi) edo transformatu egiten da ikatz, karbono alegia, bihurtuz. Anaerobiotasuna galtzen bada, oxigeno gehiegi badago, karbono(IV) oxidoa eta ura baino ez dugu erdietsiko.
Gaur, Nobel sariez idaztekoa asmoa nuen. Beste batean izango da!