Ezkea ilargiyan bizi!

Baina, itxuraz, horixe egin nahi dute munduko potentzia handiek. Joan den astean NASAk 2018an gure satelitean lau astronauta jarri nahi dituela iragarri zuen. Bestetik, datorren urrian Txinak bi taikonauta espazioratuko dituela iragarri du; bigarren aldiz gizakiak espaziora bidaliaz. Gauza jakina da Txinako espazio-programaren helburu nagusietako bat taikonautak ilargiratzea dela.
Estatubatuarrak 1972an joan ziren gure satelitera azkeneko aldiz. Apolo teknolgia erabili zuten, behin bakarrik erabil daiteken ontziarena hain justu. Harez gero, behin eta berriz usa daitezkeen transbordoreen aldeko apustua egin zuten. Apustua errena izan da neurri handi batean, transbordadoreek izandako arazo eta istripuen kausaz. Ondorioz, NASA, sarri, teknologia sobietar zaharraren menpekoa da pertsonak espazioan jartzeko. Soiuz errusiarrak zahar eta seguruak egon izan ez balira, Nazioarteko Espazio-estazioarenak egin zuen! Ilargira berriz joateko ontzi guztiz berria diseinatu beharko du NASAK. Apolo zaharren eta transbordadoreen kontzeptua uztartuko dituen bidea jorratuko omen dute. Gustatuko litzaidake egia izatea eta gizakia berriz ere Ilargian saltoka ikustea. Zaila ikusten dut, ordea. Teknologia ez da arazoa. Kostua bai! 100.000 milioi dolar behar omen dira. NASAren urteko aurrekontuak 15.000 mila dolar pasatxo dira. Beraz, sei urtetako aurrekontu osoa horretara jarri beharko litzateke. Atera kontu! Ez dut oso posible ikusten. Ez gaude gerra hotzean. Ez dago 'nazioaren' ospea jokoan. Ez da orduko giroa. Gogoan dut NASAko goi-kargu bati 1960ko hamarkadaren hasieran galdetu ziotenean Ilargian zer espero zuen aurkitzea erantzun zuena: 'Russians!'. Arrago hori gabe, nekez emango dizkio AEBko Kongresuak NASAri nahikoa sos.
Espazioaren esplorazioa nazioarteko lankidetzarako esparru ikusten dut nik. Behar diren baliabide itzelak biltzeko, espazioaren desmilitarizazioa bermatzeko eta espazio-esplorazioaren onurak eta emaitza zientifikoak mundu guztiarenak izateko, besteak beste.
Ilargira joango gara berriz ere. Bandera batenpean ez eta askoren itzalean baizik.

Unibertso geldikorra

Hermann Bondi hil berri zaigu. Berak Fred Hoyle eta Thomas Goldekin batera unibertsoa geldikorraren hipotesia eratu zuen. Hiruen artea Fred Hoyle dateke jendartean ezagunena, nortasunez polemika-zalea izanik, eta zientzia-dibulgazioa ere egiten zuelako komunikabideetan sarri agertzen baitzen. Dena dela, askok bestela uste arren, unibertso geldikorraren teoria ez zen Hoyleren lana soilik izan.
Unibertso geldikorraren teoriak dio unibertsoa denboran zein espazioan aldaketarik gabe irauten duela, alegia, hasierarik eta bukaerarik ez duela. Hipotesi hau kontraesanean dago egun astrofisikari gehienek onartzen duten Leherketa Handiaren teoriarekin. Bidenabar, Fred Hoylek eman zion goitizena. Leherketa Handia hasiera izan zen eta unibertsoa, printzipioz, etengabe hedatzen ari da eta azkenik heriotz termikoa etorriko zaio. Astroak elkarrengadik horrenbeste urrunduko dira non unibertsoaren tenperatura zero absolutura hurbilduko den. Aldaera bat badu ideia horrek. Izan ere, batzuen ustez hedapenak muga bat erdietsiko du eta uzkurtzen hasiko da hasierako egoera iritsi arte eta hortik aurrera.
Ez daukat nik juzkurik eta jakinduriarik esateko zeinek duen arrazoia, baina Leherketa Handiaren aldeko frogak gero eta nabarmenagoak dira, hondoko mikoruhineko erradiazioa dektektatu izana esaterako. Dakigunez oraingoz Big Bangak dakiguna azaltzeko balio du, jakinaren gainean egonik oso gutxi dakigula. Adibidez, unirtsoaren masaren % 5 baino materia arrunta izanik ze ote dira gainerako portzentaia osatzen duten materia eta energia iluna. Etorriko dira berriak!
Alabaina, ospe eta ohore Bondiri! Oker egoteak ez dio bere ekarpenari mailarik kentzen.

Annus Mirabililis eta 4

Bukatzen ari da. Gaur kale egingo dut lau hitzalditan eta benetan pena handia ematen dit Gerald Holton-ena ez entzutea. Clintonen zientzi aholkularia izandako zer esateko interesgarria izango du hain segur.
Clifford Wiil atzo bezain ondo erlatibitate orokorraren inguruan aritu zaigu. Horren inguruna duela 30 urte arte ikerketa teorikoa egiten zela nagusiki azpimarratu zuen, egun ikerketa esperimentala da nagusi. Erlatibitate orokorrak lau erronka ditu aurrera begira: zulo beltzak, grabitate-uhinak neurtzea, eskala txikian (atomo maila) egokian den eta gauza bera eskala handian (unibetso mailan)
Pedro Pascualek Einsteinen lan inportanteentzat jo zituen 1916an fenomeno erradiatib espontanoei eta induzituei buruz idatzi zituen lanak besteak beste maserraren eta laserraren oinarri teorikoa ematen duenak.

Annus Mirabililis 3

Asteazkena bikaina izan da. Hizlari trebeak eta itzaldi interesgarriak. Informazio kuantikoaz eta ordenadore kuantikoez aritu zaizkigu bi lehen orduetan. Telegarraio, egoera elkartxilikordatu eta antzekoei buruz entzuten dudanean zientziaz ez, magiaz baizik, ari direla iruditzen zait. 'Beraiek ulertuko al dute?' galdetzen diot nire buruari. Igancio Cirac zein Anton Zeilinger saiatu zaizkigu alor horren zoko-mokoak argitzen.
Fernando Yndurain komunikatzaile aparta dela demostratu du. Eskola zaharrekoa Lehn bezala edo zaharragokoa akaso gardenkiak eskuz idatzita ekarri baititu eta aterki bat baliatu du pantaila seinalatzeko. Aurkezpena egin dion CSICeko lehendakariordeak, aldiz, bidaia aprobetxatu eta politika ere egiteko profitatu du aukera modu lotsagarrian. Yndurainek esandakotik bi ideia aterako nituzke: 1922an Einstein fisikariaren gainbera hasten dela eta fenomeno mediatikoaren hazkundea eta orduz gero fisikaren aurrerapen nagusiak ignoratu egin zituela.
Sheldon Lee Glashow zaldun zahar baten manerekin eremu-teoria bateratuez aritu zitzaigun. Atarikoan egun zoragarri batzuk pasa dituela azpimarratu zuen egindakoak aipatuz. Ibarretxe lehendakariaren (The president of the Basque Republic bere hitzetan) irekiera-hitzaldia goraipatu zuen: I would like to have in my country (AEBtan) politicians of such level of wisdon. Txalo-zaparrada jaso zuen. Soken teoria gogor astindu zuen, aurreikuspenik egiteko gaitasunik ez zuelako. Supersimetria, ordea, ideia ontzat jo zuen eta LHC superazeleragailuan horren aztarnak akaso aurkituko direla gaineratu zuen.
Antony Hewish lagun zaharra izan genuen ondoren, Elhuyarren 25 urteurreneko hitzaldian bezala pulsareen haritik tiratu zuen, maisuki gainera. Pulsareen neurtroi izarrak, neutroi-geruza izango luke gainazalean, bose-einstein kondetsatuta ondoren eta quark zopa, apika, gunean.
Clifford Will ere komunikatzaile aparta eta Einsteinek arrazoi zuela frogatzeko eginiko esperimentuez aritu zen. Tartean datu bitxirik ere eman zigun, Casablanca filmeko kantu famatuaren lehen bi bertsoetan Einstein aipatzen dela. Baita kantatu ere!

Annus Mirabilis 2

Hirugarren egunean ari gara gaur. Egia aitortzeko kuluxkari bat edo beste ez egiteari nekez eutsi ahal izan diot. Hizlariek errurik ez! Bart berandu oheratu izana baizik. Kongresuaren antalatzaileak, hizlariak eta gonbidatuak bertan. Gonbidatuen artean Andoni Egaña. Postreetan bertsolaritzari buruzko erreportaia llabur baten ondoren, mikrofonoaren aurrean paratu zen. Bertso politak egin zituen Nobel saridunek botatako gaien inguruan. 'Zulo beltzak eta materia iluna' bota zion batek, txisparekin bukatu zuen lana, bertsolariak mahaian jartzen direnean jan eta edanean zulo beltzen modukoak direla bota zuenean. Xabi Paiak egin zion ingelezko itzulpena, oso ondo alajaina!
Jean-Marie Lehnek ez ditu teknologia berriaren baliabideak usatu eta gardenkiez eta proiektagailuz hitzaldi interesgarria eman du dotore. Kimikaria izanik oso gertu sentitu dut. Gustatu zait nola egin duen bere aurkezpena bera 'The matter that matters' arduratzen dela esan duenean goiean Rebolok esandakoari erreferentzia eginez. Materia konplexua zen bere gaia eta konplexutasuna lantzearen alde egin du nolabair 'nano'aren uholdeari konportak jarri asmoz
Dudley Herschbach hobe Kalifornian gelditu izan balitz. Txiklea ahotik ateragabeko ingeles moduko zerbaitetaz mintzatu zen, saiorik ere ez zuen egin ingeles azentu estandarragoa erabiltzen, oso errepestu gutxi erakutsita entzuleenganako. Hitzaldia bestetik astuna, haririk gabea, … laster deskonektatu dut.

Annus Mirabilis

DIPCek Donostian Einsteini buru antolatu duen kongresuan nabil. Jendea erruz, bertakoak eta urrutikoak, gazteak eta ez hain gazteak. Zientzialari-konstelazio deigarria eta inportanteena mamia. Atzo irekiera-ekitaldian harrituta gelditu nintzen argazkilari- eta telebista-kamera tropelaren aurrean. Inoiz ikusi dudan handiena, alde handiz gainera, zientzia-ekitaldi batean. Ibarretxek ingelesek, ustekabe ederra txukun egin baitzuen. Ze ikasia badute Madril aldeko agintari elebakar hantuste horiek!

Atzoko Claude Cohen-Tannoudjik sarrera hitzaldi interesgarria eman zuen Bose-Einstein kondentsatuei buruz. Une batzuetan fisikoegia bertan bildutako gehienentzat eta bere ingeles azentu itxi eta bitxika ez zuen asko lagundu. Frantsesez egin izan balu, erosoago jarraituko genioke apika. Ideia bat atera nuen esandako guztiaren artean interesgarrien: Bose-Einstein kondentsatuen bidez lor litekeela, akaso, tenperatura handiko supereroaleen mekanismoa ulertzea.

Gaur goizekoan Denboraz aritu zaigu Alberto Galindo. Ez du gauza berririk esan. Astuntxoa iruditu zait eta, batzuetan, buruak ihes egiten ziola iruditu zait. Grafiti batean idatzitako denboraren definizioak interesatu nau: Denbora da naturaren moduan gauzak aldi berean ez gertatzeko.

Rafael Rebolo arin eta atsegin ibili da, baina ez du denbora ondo neurtu eta nire ustez, gauza ezagunetan gehigi luzatu da eta, ondorioz, interesgarrien gainetik azkar joan behar izan du: materia beltz edo energia ezkuatuaren gainetik esaterako. Materia arrunta unibertsoaren masaren % 4a baino ez ei da! Non dago Wally!

Amand Lucasen ama hizkuntza frantsesa albo batera laga badu ere, ingeles samur eta ulergarrian aritu da. Orain arteko hitzaldirik interesgarriena. Einsteinek higidura browndarraren mekanismoa azaldu bazuen ere, ez omen zuen inoiz mikroskopioan zehar begiratu nolakoa zen ikusteko!

Fernando Floresen hitzaldira piper egin dut, aitatasunaren ajeak! Rohrer-enera ez naiz joango. Atzen urteotan bi edo hiru aldiz entzun dut Rohrer nanoaz hizketan. Hizlari trebea eta atsegina da, baina too much nano!