Ikerketa klinikoaren geroa

Gauza ezaguna da industria farmazeutikoak botiken eta osasun-gaien inguruko ikerketa ia osorik kontrolatzen duela. Berari interesatzen zaiona ikertzen da eta, sarri, salatu izan da lehen munduko gaixotasunen sendabidean ikerketan baliabide askoz ere gehiago usatzen direla hirugarren munduari soilik eragiten diotenen ikerketan baino. Malaria Europako gaixotasuna izango balitz, aspalditik txerto eraginkorra egina egongo zela esan izan da adibide moduan.

Nagusitasun hori areago daiteke Europako Batasunak oraindik orain onartu duen artezarau baten ondorioz. Izan ere, ikerketa klinikoak egin ahal izateko jarri dituen neurriek asko garestituko dituzte ikerketa horiek eta, ikerlari askok adierazi dutenez, industria farmazeutikoak diruz lagundutakoak bakarrik egin ahal izango dira. Industria horren neurrira eginiko artezaraua. Honez gero, ikerketa biomedikoaren % 80a farmaindustriak egiten du Europan. Adibidez, 2005ean Estatuan Botikaren Espainiako Agentziak onartutako 636 entsegu klinikoetatik % 83k lukuru asmoa zuen eta botika berri baten garapenera bideratuta zeuden. Gainerako % 17a, soil-soilik, izan zen medikuek edo zientzia-elkarteek bideratutakoa. Alegia, ikekerta independientea, industriaren menpekotasuna ez duena, desagertzeko zorian egon daiteke.

Bistakoa da ikerketa independientea guztiz beharrezkoa dela edozein ikerketa-alorretan, are gehiago, pertsonen osasuna tartean dagoen alor batean. Izan ere, alorrean interes komertzial zuzenak dituen erakunde batek finatziatutako ikerketa, edozein jarduera egia esan, objetibotasun nolanahikoa izateko arrisku handia dago. Gogoan izan, bestela, tabako-industriak bultzatu eta ordaindutako ikerketen maula eta iruzurra. Zeinek pentsa lezake, demagun, artrosia tratatzeko hainbat botiken eraginkortasunari edo eragin sekundarioei buruzko azterketa bat industria farmazeutikoak finantzatzen badu, lortutako emaitzak fidatzeko modukoak izan daitezkeela? Emaitza zientifikoak ezin direla bestelako interesekin nahastu? Ni neroni, behintzat, fidakaitz.

Administrazio publikoak ikerketa independientea bultzatu, sustatu eta babestu beharko luke. Ez da hori Europako Batasunaren artezarau horrekin gertatu. Agerian, gelditu da beste behin Europaren eraikuntzaren esparru asko ez daudela Europako herritarren mesedetan garatuta, industria multinazionalen interes berezien mesedetan baizik. Diruaren Europa ez herritarren Europa. Alabaina, hainbat estatutan, Italian kasu, ikerketa kliniko independientea babesteko neurriak hartzen hasiak dira. Horien artean, ikerketa finantzatzeko funts bereziak sortzea. Gaitzerdi!

Ezpurutasun sindromea (Izarren hautsa, 1999-12-07)

Terminologia zientifikoa finkatzea euskararen normalizazio-prozesuan eginiko lehen urratsetako bat izan zen. Natur zientziei, fisikari eta kimikari buruzko hiztegiek bi hamarkada baino gehiago dute eta gauza bera esan daiteke formula matematikoak irakurtzeko moldeaz. Teknikariek, gaian jakitun zirenek, egin zituzten lan horiek. Horrela behar du izan; hizkuntza normalizatuetan alorreko adituek asmatzen dute hizkera teknikoa eta gero gizarteak eta hizkuntz akademiek bere egiten dute. Oro har, asmatu egin zuten eta beraiek markatutako bidea hagitz emankorra izan da.
Euskal Herrian, ordea, guztiok gara terminologo. Inongo enpatxurik gabe asmatzen dugu teknolekto berria, jada asmatuta dagoen ala ez kontuan hartu barik. Oraindik orain, 'nuklear etxe' (sic) jaulki zidan irrati bateko esatariak nik 'zentral nuklear' esan ostean, etxe hartako hizkuntz arduradunak gomendatuta edo. Komunikabide batean energia eolikoa kudeatzeko baliatzen diren tramankulu horiei 'haize errota' esaten tematu dira, zazpi urteko gure semeari tresna azaltzeko usatuko nukeen terminologia erabiliz; bidenabar, astekari batean, 'errota' huts-hutsik bihurtu dena. Batere tradiziorik ez duen eta euskal zientzialarien artean erabiltzen ez den 'terminologia zientifikoa' inposatzen gotortu dira hainbat itzultzaile eta hizkuntzalari, 36ko gerraren aurretik idatzitako bi liburuxka tradizioaren eta jatortasunaren altxor moduan harturik, garai bereko beste obra batzuetan gaur egunean erabilitakoak sustraiak dituela ezkutatuta. Teknikariek, administrazioak, irakasleek eta ia gure gizarte osoak erabilitako 'ingurugiro' formari muzin egin eta erabilera murritza eta administrazio-babesik izan ez duen 'ingurumen' forma bultzatzen ari da Euskaltzaindia, nahiz eta biak igual-igual jator izan.
'Ezpurutasun sindromea' esaten diot horri. Izan ere, gure artean, antza, hizkuntzarekin, strictu sensu, lan egiten dutenek dute soilik euskararen corpusaren normalizazioan arrazoia eta egiaren labela. Zientzialari eta teknikariok ez gara, aldiz, ez puru ezta garbi ere.

Buztinezko oinarriak? (Izarren Hautsa, 1999-11-02)

Zorionak Ikerlan. Hogeita bost urte epe laburra dela ematen du, baina gauza asko alda daitezke tarte horretan. Horrelaxe jazo zaio Euskal Herriko ikerketari.
1974ean larratza zen gure ikerketa. Ez dago zertan harriturik. Unibertsitate-tradizioarik ez genuen. Euskal unibertsitariak Espainian sakabanatuak eta bertako fakultate eta eskolak jaio berriak.
Egoera horretan eratzen hasi ziren eratzen gure ikerketa-sistemaren bi zutabe nagusiak: ikerketa-zentroak eta unibertsitatea. Gure arduradun politikoek erronkari eutsi eta zientzi sistema baliabidez hornitu zuten.
Gaur, lehen mailako ikerlari eta zientzialariak dauzkagu. Alabaina, egindakoa ez da aski. Gure artean zientzia eta teknologiari esleitutako BNParen zatiak Espainiakoa gainditzen badu ere, ez gara, oraindik, Europako estatu garatuen kopurura iritsi.
Alta, euskal ikerkuntz sistema arriskuan dago epe ertainera. Izan ere, Unibertsitateko ikerketak buztinezko oinarriak ditu ikerlarien adin-piramidea oso laua delako. EHUn ari diren ikerlari gehienak 15 bat urteko adin-tartean kokatzen dira. Gazteak dira oraindik, etorkizun oparokoak, baina zer jazoko da urteak pasa ahala? Unibertsitatean ikerlari izateko irakasle izan behar da lehenik. Egun, irakasle berriak apenas kontratatzen dira; demografiak ez du ematen eta daudenak urruntxo daude, oro har, jubilaziotik. Laster, ikerketaren abioa doktoregaien kargu egongo da nagusiki; gerora unibertsitatean lanbiderik izango ez dutenak, bidenabar. Etorkizunik ezean, ikerketak erakargarritasuna galduko du lizentziatu berrien artean eta dokoregaiak urrituko dira. Halaber, ikerketa-buruen eta oinarrizko ikerlarien arteko leizea, adinez zein esperientziaz, gero eta handigoa izango da. Ikerlari-belaunaldien ordezkapen orekatua ez da segurtatuta egongo. Oraingo ikerlariak jubilatzen direnean ordezkoak esperientzia txikikoak eta oso gazteak izango dira. Ondorioz. ikerketaren kalitateak larrutik ordainduko du.
Hori saihesteko bideak pentsatzen hasi behar dira jada. Euskal ikerketa-sisteman odol eta ideia berriak etengabe txertatzeko bideak landu behar dira. Donostia Intenational Physics Center delakoaren modukoak eratzea izan daiteke bat.

Montenegro

Behin bakarrik egon naiz bertan. Duela 25 urte. Jugoslavia zen artean. Mariaje eta bion eztei-bidaia. Inpresionatu gintuen Kotorko badiak. Are gehiago, mendian gora, errepide estu hartatik gora egin genuen bideak. Kaminua estua, sigi-saga gora, goitik behera egurrez betetako kamioitzarrak, eskuinean amildegia, Kotorko badiaren ur urdinak zuloan. Inoiz kotxe baten bolantean bildurrik pasa badut, orduantxe izan zen kamioiren batekin gurutzatzen ginen aldiro. Sarritan gogoratzen gara hartaz.

Poztu naiz Montenegroko erreferendumaren emaitzarekin eta, are gehiago, poztu naiz horrek euskaldunontzat zabaltzen dituen ateekin, nahiz eta espainolek ez duten hori ikusi nahi. Montenegrok bere etorkizuna erabaki du eta gerok ere erabakiko dugu aurki.

Oso egokia iruditu zait, Jose Mari Pastorrek gaurko Berrian egin duen analisi zorrotza. Hona pasarte bat:

Espainiako egunkari garrantzitsu batek hauxe zioen igandeko artikulu batean. «Serbia eta Montenegro apenas egon dira mende bat elkarrekin». Bazirudien horixe zela bi herriei buruz eman beharreko informazio bakarra eta soilik azken mendea kontuan hartu behar zela. Bazirudien lerro artean hauxe esaten ari zitzaiola irakurleari: «Horiek soilik ia 100 urte pasa dute elkarrekin, eta guk ia 500 urte». Bazirudien Serbiak eta Montenegrok ez zutela ezer komunean.

Hedabide horrek ez zuen esaten, esaterako, IX. mendean serbiarrak eta montenegroarrak elkarturik egon zirenik Rascieko erresuma serbiarrean. XII-XIX mendeak bitartean ere elkarrekin egon ziren bi herriak. Erresuma serbiar hark Dusan Handiaren garaian (1331-1355) jo zuen goia eta Albania eta Greziaren zati bat ere hartzen zuen. Hedabide horrek ez zuen esaten Gaztelak Nafarroa inbaditu aurretik, Espainia egitura politiko gisa existitu aurretik ere, serbiarrek eta montenegroarrek, era batera edo bestera, ia 300 urte elkarrekin eman zutenik. Ez zuen esaten Euronews telebista kateak egunotan behin eta berriro errepikatu duena: «Serbiak eta Montenegrok hizkuntza bera dute, eta erreferentzia historiko, kultural eta erlijioso berdinak».

Historiak ahalbidetzen duen erabilera subjektiboa eta faltsua da. Betiko tranpa.

Batzuek oraindik nekez onar baitezakete lotura kultural, historiko, linguistiko, erlijioso eta etniko ukaezinak dituzten herritarrek elkarrengandik bakean banantzeko eskubidea izatea eta eskubide hori baliatzea, dramarik gabe. Beraiek, hain zuzen, lotura horiek -eztabaidagarriak izan daitezkeenak, gainera- baliatzen baitituzte haien batasun sakratu apurtezina defendatzeko.

Eta orduan ezustea gertatzen da Balkanetan. Eta Balkanetatik esaten zaie lotura horiek guztiak izanda ere, gizarteak eboluzionatu egiten direla, eta historiaren une batean herritarrek beste estatu bat osatzeko aldarrikapena senti dezaketela. Eta autodeterminazioa onartzen duen konstituzioa eskuetan dutelarik, independentziaren alde egin dezaketela. XXI. mendean herritarren askatasun gogo eta asmoek ez dutelako historia guztiz subjektiboaren, lege itxien edo armaden mehatxuen gatibu izan behar.

(Beltzezko azpimarra neurea da)

Jose Mariren gogoetan zer pentsatua eman dit beltzez azpimarratu dudana. Onartuko al genuke hori gerok euskal herritarrok? Batzuek lau haizetara aldarrikatzen duten 'lurraldetasun' kontzeptu totem horrekin ez al du tupust egiten? Euskal Herrian hiru erabaki-esparru egon daitezkeelaren ideia, abertzaleon artean gero eta onartuagoa dela ematen du, baina zalantza sakonak ditut benetan denok Nafarroa eta Iparralderik gabeko Euskadi independentea onartuko ote genukeen. Zer punturaino batzuen onarpena hori ez ote den taktikoa bakarrik, alegia, orain hori esatea komeni dela, baina ez dutela onartzen gertatu gertatu egin daitekeela euskal estatu independentea lortzeko modu bakarra EAEko hiru probintzieetara mugatzea izatea. Soziologikoki errazagoa dirudike horrek. Eta herrialde batera mugatutako Euskadi independientea, alegia, Gipuzkoa independientea, zer? Gogorra da hori pentsatea, ezta? Duela urte batzuk Elkarrik gure auzoan, Grosen, antolatutako foro batean esan nuen prest negokeela Gipuzkoara mugatutako Euskadi independiente bat onartzea horrek balio izango balu euskal nortasunari eta hizkuntari eusteko. Epelak jaso nituen parte hartzaile batzuen ahotik.

Montenegroko erreferendumak lezioa ez die unionista espainoleei bakarrik eman behar. Gerok ere, euskal independentistok zer ikasia eta hausnartua badugu.

Zenbaki eta unitateez (Izarren Hautsa, 00-02-29)

Gauza jakina da zenbakiak edo unitateak tartean direnean huts egite eta hanka sartze ugari gertatzen direla gure gizartean. Komunikabideak ez dira horretaz libre. Egunkaria honetan bertan duela urte batzuk, tona bat kare-harri ehundaka milioiko etekinak ematen zizkiola harrobi bati irakurri nuen. Inbidia izugarria eman zidan Iñaki Perurenak, milioi asko pezeta berdintzen baitzituen sorbaldaren gainean jasoaldi bakoitzean.
Galiziako egunkari batean, bestetik, kexu ziren energia elektrikoko hornitzaile batek oharkabean herri oso bat 220 watteko argindarrez hornitu ordez 380 wattekoez hornitu zuenean. Hainbat egunetan ibili zen berria joan-etorrian eta inortxo ez zen ohartu unitateak wattak izan ordez voltak behar zutela izan.
Beste batean, Gipuzkoako egunkariarik salduenean argazki-oinak idazten dituenari Ameriketan aurkitutako giza gorpuaren adina 500 urte izatea gutxiegi iruditu ei zitzaion berriari ia orrialde osoa ematen zitzaionez eta hiru zero erantsi zizkion. Elementuak ez zekien artean –eta gero jakinarazi ote zioten auskalo– homo generoko basapiztiak oso joanberriak garela Ameriketara.
Zifren dantza honetan ez dabiltz soil-soilik kazetariak baltsean. Politikariak ere majo jaioak dira zeregin horretan. Kasu honetan, alabaina, nekeza gertatzen da bereiztea guzti-guztietan hanka sartzeak ezjakintasunaren kimuak diren ala beste intentziorik ote dagoen.
Aurreko egun batean, egunkari batean leitu nuen Donostia eta Andoain bitartean N-1 errepidean abidura muga 80 km/h-ra jaitsi nahi dutela trafiko-istripuak murrizteko asmoz. 'Beno, izan daiteke irtenbide bat' pentsatu nuen nire artean mesfidati. Informazio horretan Gipuzkoako Herrilan Diputatuak esandakoak aipatzen ziren: bide puska hori 80 km/h-ko abiaduraz edo 120 km/h-koaz egitean ez zegoela denbora-diferentzia handirik. Harrapa ezak/n hori! Matematikek engainatzen ez badute, 120 km/h-ra joatea 80 km/h-ra joatea baino % 50 lasterrago joatea da. Ez da bada aldea makala!
Uste dut, Diputatu jaunari ez litzaiokeela aldaketa txikia irudituko bere soldatari neurri bereko beherapena egingo bagenio.

Zientzia eta itzulpena

Amaraunean nabigatzen iritsi naiz NASAren gaztelaniazko webgunera. Han artikulu baten tituluak erakarri nau eta leitzen hasi naiz. Einsteinek bikien paradoxan biologia kontuan ez zuela hartu gaitzat du eta espaziora doan anaia gazte iraun ordez lehenago zahartu ahal dela Lurrean gelditutakoa baino. Testuak itzulpen-kutsu handia zuen eta halako batean parrafo hau topatu dudanean, pentsatu egin dut 'itzulpen automatikoa ote?'

Obtuvimos el sorprendente resultado de que las partículas de hierro son mucho más dañinas para los telómeros que los rayos gamma", dice Cucinotta, quien sugiere que esta diferencia puede obedecer a un camino de daño más ancho para los núcleos de hierro.

Ingelesera atzera ekarri dut azpimarratu dudan camino hori: 'pathway', hain segur. Bidea, bai, baina, ulergaitza camino de daño hori. Zer esan gura ote? Ingelesezko bertsiora jo dut eta hara:

"We had this surprising result that iron particles are much more damaging to telomeres than gamma rays," Cucinotta says. He suggests that this difference might be due to the wider path of damage caused by iron nuclei.

Gaztelaniazko bezain ulergaitza. Aurrerago joanda aklaratu dut telomeroa kiribiletan antolatuta dagoela eta gamma izpiek alde batetik bakarri eraso egin dezaiotela eta burdin nukleoak, aitzitik, bi aldeetatik.

Itzul gaitezen harira. Izan ere, artikuluaren bukaerara ailegatu naiz eta kredituekin egin dut topo. Itzultzaile batzuen izenak agertu dira. 'Itzulpen automatikoaren moldatzaileak!' pentsatu dut nik. Beheraxeago, beste testu hau: Este texto fué traducido al español con ayuda de Astroseti.org. 'Itzulpen automatikorako baliabideren bat?' neroni egoskor. Klikatu egin dut. Astroseti-ren weborrira iritsi naizenean, izenak ederki ondo adierazten duen legez (astro + SETI), astronomia eta enparauekin maitemindutako batzuen webgunea dela ohartu naiz. Kaiku halakoa!

Kuriosoa da Astroseti talde hau. Izan ere, lukuru asmorik gabeko elkarte bat da, nolabait, astronomia, astronautika, astrobiologia eta gainerakoen alorrean zientziaren dibulgazioan engaiatuta dagoena. Bere lanen artean, ingelesezko hainbat webgune gaztelaniaz ipintzea kokatzen da; NASAkoa tartean. Horretarako boluntarioz osatutako sarea dute itzulpenak gratis eta amorez egiten dituztenak. Lan ederra benetan. Euskaraz horrelakorik egiterik izango al genuke? Linux lokalizatzeaz gain ez dut ezagutzen, gurean antzeko lanik egin duenik. Wikin jardutearen antzekoa izan daiteke. Pentsatzeko zerbait izan daiteke.

Bartzelonan du egoitza Astrosetik, katalanaren arrastorik ez ordea. Hau paradoxa!

Elektrokimikarik ez eta…

Harroputz xamar izaten gara gizakiok eta, sarri, gu bizi dugun aro hau teknologiaren eta zientziaren aroa izanik, gure aurretik ezer ez dela egon pentsatzeko joera izan dezakegu. Arkeologiak ustekabeak ematen ditu eta hori horrela ez dela erakusten digu. Horren erakusgai bi aurkitu ditut aste honetan komunikabideetan.

Donostian izan da Walter Alva, Sipango hilobiaren aurkitzailea, Aranzadik gonbidatuta hitzaldi bat ematen. Sipan aurkikuntza arkeologiko oso inportantea izan da, gaurko Perun K.o. I. eta IV. mendearen artean garatu izan zen motxika zibilizazioari buruzko informazio oso ona eman duelako: kultura, teknologia, antolaketa, etab. Waler Alvak hauxe dio, besteak beste:

En Sipán hay también una extraordinaria información sobre tecnología metalúrgica. Por ejemplo, esta gente logró la proeza de dorar el cobre con una capa muy fina de oro, con el mismo resultado que el sistema electrolítico que se inventa en Europa en el siglo XVIII.

Maiatzeko Elhuyar. Zientzia eta teknika aldizkarian, bestetik, kristo aurreko txanpon faltsu baten istorioa kontatzen dute. 1948 Gallipollin aurkitutako txapon bat zilarrezkotzat jo zen harik eta 2003an zilarrezko geruza mehe bat zuen berunezko pieza zela konturatu ziren. Ondo eginiko maula jakina. Lanaren fintasunak zientzialariak harritu zituen, prozesu elektrolitikoetan lortutako emaitzen parekoa lortu baitzuen aintzinako iruzurgileeak. Oraindik orain, aurkitu dute iruzurra nola egin zuten. Elektrokimikaren ezean erreakzio kimikoak baliatu zituzten beruna gainestaltzeko eskura zituzten elementuekin: kobrea, ozpina, zilar-gatzak eta pixa.

Motxikek nola egin zuten urrearen gainestaldura ez du Alvak esplikatzen, baina goiko elementuen parekoak izango ziren, hain segur.

Xalotasun lezioa, alafede!

Merezi al du espazio-esplorazioak? (Izarren Hautsa, 00-01-04)

Nire beste blogean (Nire seiko urrea) urtebetez aritu naiz Euskaldunon Egunkarian astero astero argitaratu nituen zutabeak eskegitzen, nolabait, Del Olmo epaileak itxitakoaren zati bat sarean, denon esku, jartzeko. Bukatu nuen hori eta kezka sortu zitzaidan, Egunkarian bertan, itxi arte Izarren Hautsa zutabean idatzi nituenekin zer egin nezakeen. Aukera bat blog berria zabaltzea zen. Hirugarren bloga? Gehiegi! Nire seiko urreari artikulu horiekin jarraipena ematea izan zitekeen beste bat. Batasuna apurtzea zela iruditzen zitzaidan. Atzenik, izen bereko blog honetan kokatzea deliberatu dut, toki koherentena delakoan, izenak aparte, mamia ere konpartitzen dutelako. Hona lehena.


Espazioaren esplorazioan istripuak edo porrotak gertatzen direnean ohizkoa da jardun horren arrazoia eta zentzuna kolokan jartzea. Gure herriko egunkari batek, Mars Polar Lander galdu eta gero Marteren esplorazioan horrelako dirutza usatzea zilegi ote den galdetu berri du; munduko gosea eta miseria aitzakia, jakina.
Neronek, egia esan, zalantza-izpirik ez dut. Espazioaren esplorazioan usatutako dirua ondo inbertuta dago oro har. Utz dezagun ezagutza alde batera! Espazioan sateliteak, zundak, estazioak, laborategiak edo transbordadoreak jarri izanak ez du soil-soilik giza ezagutza izugarri handitu, gure egunereko bizitza zeharo aldatu du.
Teknologia espazialaren bilakaerak sekulako eragina izan du gizartearen egunerokotasunean. Komunikazio-sateliteek txikiagoa egin dute mundua: urrutikoa auzo bilakatu zaigu. Eguraldi iragarpena ez genuke Meteosaten irudirik gabe konprenituko. Amazonasko desforestazioa ezin izango genuke teledetekzio-sateliterik gabe monitorizatu. Belauneko protesien zeramikak ameskeria izango lirateke. Zartaginetan arraultzak itsatiko lirateke eta ezingo genituzke velcroz tenisak lotu.
Espazio-esplorazioan erabiltako dirutzari buruz dudatzea izan daiteke zilegi, hala ere. 1992ko Mars Observer zundaren porrotaren ostean, NASAtik bultzatutako 'txikiago, merkeago eta azkarrago' politika merke-zuhurrean ez ote den jausi aztertu beharko litzateke. Voyager moduko garai bateko espazio-esplorazioa ezin da planteatu. Karta batean 1.000 milioi dolar jokatzea arrisku lar hartzea da eta ez ekonomikoa bakarrik. Horrelako misio baten porrotak zientzialari-balaunaldi bat zeri heldu gabe uzten du. Hala ere, Mars Polar Landeren 165 milioi dolar gutxiegi izan daitezke espaziora tresna bat arrakastaz bidaltzeko behar den segurtasun eta kalitate minimoa bermatzeko.
Edonola ere, Mars Polar Landeren kostua hainbat futbolarien deuseste-klausularen zifra baino txikiagoa da eta zeinek sortzen ditu aberastasun eta onura gehiago?